Tekstweergave van DT_2008-12-24_025
Deze tekst is automatisch getranscribeerd en kan fouten bevatten.
EÜBaaZIlH De Toren
ALTIJD ACTUEEL: DEWEEKKRANT.NL
Woensdag 24 december 2008 - Pagina 25
Het 'wij-gevoel'
van de nachtmis
De kerststal in de Sint Martinuskerk in Zaltbommel. Mensen willen in de kerstnacht het verhaal
van het kind en de stal horen. foto: henk van steenbergen
Zaltbommel - Een keer per jaar heeft de rooms-katholie-
ke kerk niet te klagen over gebrek aan kerkgangers: tij¬
dens de kerstnacht. Dan puilen de kerken uit De toeloop
is dan zo groot dat bij sommige kerken zelfs een entree¬
kaartje nodig is, anders is de nachtmis 'uitverkocht'. Ge¬
lukkig zijn voor de nachtmis in de kerken in de Bomme¬
lerwaard nog geen kaartjes nodig. Pastor Ben van Bronk-
horst heeft zelfs het idee dat het de laatste jaren wat min¬
der druk is geworden. Tineke van der Zanden verdiepte
zich voor De Toren in het gevoel van de nachtmis.
"De kerstviering geeft mij een
heel sterk 'wij samen' gevoel",
zegt pastor Bertus Bus. Hij ver¬
zorgt samen met pastor Ben
van Bronkhorst en pastoraal
werker Jos Vriezema en enkele
mensen uit de verschillende
parochies de kerstnachtdien¬
sten in de Bommelerwaard. "Ik
denk dat de persoon van Chris¬
tus zelf toch de mensen naar de
nachtmis trekt. Ik heb ook wel
eens gedacht dat het alleen om
het romantische gevoel gaat,
maar ik denk toch dat steeds
meer mensen voelen dat het
gaat om een God die mens
wordt en het lot en leven met
ons deelt. Ik denk dat mensen,
op deze avond, meer dan ooit,
overtuigend ervaren dat God
niet als buitenstaander van bo¬
venaf een gemakkelijk ant¬
woord geeft op onze diepste
vragen, maar dat Hij alles van
binnenuit zelf heeft willen on¬
dergaan. Zijn Zoon werd in vol¬
le werkelijkheid één van ons. Ik
vermoed dat het mensen - be¬
wust of onbewust - aanspreekt
dat God zich geopenbaard
heeft in een heel kwetsbaar
kind. Kerstmis heeft ons veel te
bieden, als wij het echt probe¬
ren te verstaan. Daar spreek ik
over in de kerstnacht en niet
zelden komen mensen mij
voor mijn verhaal, waar ik altijd
wel een vleugje humor door¬
heen weef, bedanken. "Daar
kunnen wij mee verder", zeg¬
gen ze dan.
Nostalgie
"De nachtmis is de laatste jaren
veel minder druk dan bijvoor¬
beeld tien jaar geleden, maar er
komen altijd nog wel veel men¬
sen", zegt pastor Ben van
Bronkhorst. "Ik denk dat dat te
maken heeft met nostalgie, met
een gevoel dat de kerk voor ie¬
dereen is, dat iedereen daarbij
mag horen. Ook niet-gelovigen.
Mensen zijn op zoek naar vrede
die ze in het gewone leven niet
kunnen vinden. In de nachtmis
hopen ze wat rust en geluk te
vinden." Pastor Van Bronk¬
horst vindt het jammer, maar
moet vaststellen dat Kerstmis
vooral iets van de commercie is
geworden. "Het is een ontwik¬
keling in de maatschappij van
deze tijd. Vrije dagen, grote ca¬
deaus en dure vakanties zijn
het belangrijkste geworden."
Verhaal van het kind
Pastoraal werker Jos Vriezema
vindt dat de kerk iets toevoegt
aan Kerstmis: het verhaal van
het kind en de stal. "Dat willen
mensen met Kerstmis horen.
Ze willen weer uitgelegd krijgen
wat de betekenis is van dat ver¬
haal. Bovendien vinden heel
veel mensen dat de kerk ge¬
woon bij Kerstmis hoort", zegt
hij. "Velen hebben dat van
jongs af meegekregen. Met
Kerstmis ademt de kerk zo'n
andere sfeer uit als op een ge¬
wone zondag. De stal, de ver¬
siering, de muziek. De vierin¬
gen hebben ook een heel ande¬
re kleur, feestelijk met kersdie-
deren en koren. Dat herkennen
mensen diep in zich zelf. En
ook al heb je de sfeer niet van
huis uit meegekregen: de sa¬
menleving is vol van de kerst¬
sfeer, mensen krijgen of ze wil¬
len of niet een stuk van de
kerstsfeer mee."
Zoektocht
Sascha van Oostrom, penning¬
meester van de Raad van Ker¬
ken in de Bommelerwaard
merkt nog niets van een terug¬
loop. De Sint Martinuskerk in
Zaltbommel zit elk jaar bom¬
vol. En elk jaar moeten er wel
zo'n veertig mensen staan. "De
mensen zijn zoekende", ver¬
klaart hij de drukte in de kerst¬
nacht. Katholiek, protestant,
niet-gelovig: ze zoeken naai- het
mystieke en religieuze in deze
zakelijke en harde wereld.
Daarnaast zoeken ze ook
warmte, gezelligheid en gebor¬
genheid. Dat proberen ze naar
mijn idee allemaal te vinden in
de nachtmis en de kerk. Kerst¬
mis is bij uitstek het huiselijke
feest, het feest van bij elkaar ho¬
ren. Dat gevoel begint bij de
nachtmis. Ook muziek is daar¬
bij belangrijk. Niet voor niets is
'Stille Nacht, heilige nacht' nog
steeds een topper."
Van christelijke
rituelen naar
huiselijke
rituelen
Eerste en tweede kerstdag wa¬
ren tot de jaren zestig kerkelijk
verankerd. Centraal stond de
viering van de geboorte van
Christus. De plechtige nacht¬
mis met drie heren en veel aco¬
lieten en misdienaartjes was
het hoogtepunt. Je had pas een
échte kerst gehad, als je naar
de nachtmis was geweest en al¬
le daarbij behorende rituelen
had meegemaakt. Die rituelen
bestonden onder andere uit
het elkaar na de nachtmis bij
de kerkdeur zalig kerstfeest
wensen. Ook al vroor het dat
het kraakte, je kreeg toch een
warm gevoel. Bij thuiskomst
mocht het kindje Jezus pas in
de kribbe worden gelegd. De
kerststal stond er al een paar
dagen, maar zonder het kindje
Jezus, want die werd pas gebo¬
ren in de kerstnacht! En mid¬
den in de nacht een feestelijk
kerstontbijt met balkenbrij (in
de Bommelerwaard), worsten¬
broodjes (in Brabant) of be¬
schuit met muisjes (in de
Randstad). Al die huiselijke ri¬
tuelen op kerstavond hadden
een duidelijke christelijke bete¬
kenis, want alles wat er gebeur¬
de stond in het kader van het
feest van de geboorte van Je¬
zus. Cadeaus werden niet ge¬
geven, dat strookte niet met de
kerstgedachte. De nadruk lag
op een warme, knusse, huise¬
lijke sfeer met het hoogtepunt
op kerstavond en de ochtend
van de eerste kerstdag.
In dit traditioneel ritueel sche¬
ma heeft langzamerhand een
verschuiving plaats gevonden,
zo stelt theologe Goedroen
Juchtmans vast. Juchtmans
(35) promoveerde vorige
maand op huiselijke rituelen
en betrok daar ook de kerst¬
nacht bij. Ze stelt vast dat een
aantal praktiserend christelijke
gezinnen van nu, zelfs meer
dan vroeger, de nachtmis nog
beschouwt als het centrale mo¬
ment van de kerstavond waar¬
op ze als gemeenschap de ge¬
boorte van Christus vieren. Bij
hen staan ook de huisrituelen
nog steeds in het teken van die
geboorte en de Heilige Familie.
Dit in tegenstelling tot vele an¬
dere gezinnen, bij wie de na¬
druk steeds meer komt te lig¬
gen op alleen de huiselijke ri¬
tuelen. De religieuze betekenis
en de nachtmis worden min¬
der belangrijk. De rituelen in
huis worden tot een doel op
zich verheven en de nachtmis
ligt in het verlengde daarvan.
Ze vertelt over een jonge moe¬
der die de nachtmis in de loop
der jaren vervangt door de
kleuterkerstviering. Ze mist
echter de nachtmis met de fa¬
miliale, vertrouwde en rustge¬
vende sfeer die herinneringen
uit haar jeugd oproept en
waaraan ze zich kan overge¬
ven. Ze mist de warmte die ze
toen voelde. De nachtmis
waarin ze de Heilige Familie
beleeft als een deel van de ei¬
gen familie. Het gevoel van de¬
ze vrouw staat symbool voor
de gevoelens van veel mensen,
meent Juchtmans. Vanuit dat
gevoel ook komen in de jaren
negentig in huis de christelijke
rituelen terug, die mensen
vaak van vroeger thuis nog
kenden. Bij deze rituelen
wordt inspiratie geput uit het
christelijke repertoire om het
leven en de belangrijke dingen
in het leven te sacraliseren, te
verheerlijken. De expliciete
verwijzingen naar God of
Christus zijn daarbij ge¬
schrapt. Hierdoor komen de
familiegemeenschap als ge¬
loofsgemeenschap en basale
symbolen als licht en stilte
steeds centraler te staan.
Goedroen: "De nadruk wordt
meer en meer gelegd op de
meest intieme banden en de
familiebanden en de rituelen
daaromheen. De samenkomst
op kerstmis wordt dan bijna
tot iets heiligs verheven."
Het kerstfeest heeft zich dus
losgemaakt van zijn oorspron¬
kelijke betekenis of kerkelijke
verankering, stelt Juchtmans
vast. Zo bepaalt de nachtmis
niet meer de betekenis die men
aan de huiselijke rituelen geeft
- de geboorte van Jezus -, maar
wordt de nachtmis alleen maar
gezien als een verlengde van
die huiselijke rituelen. Omdat
die als heel belangrijk worden
ervaren - het kerstfeest is im¬
mers het familiefeest bij uitstek
-voorziet de nachtmis sinds de
jaren negentig weer in een be¬
hoefte van mensen. Een over¬
volle kerk is daarvan het ge¬
volg."
Het volledige proefschrift van
Goedroen Juchtmans Rituelen
thuis, van christelijk tot basaal
sacraal (ISBN 978-90-367-
3621-3) is tegen betaling van
23,50 euro te bestellen bij het
Instituut voor Liturgieweten¬
schap, Oude Boteringestraat
38,9712 GK Groningen, e-mail:
Iit.inst@rug.nl.
FOTO: SHERRY VAN DER VELDEN